Wprowadzenie do wydarzeń w klasztorze dominikanów w Podkamieniu
w latach 1943-1944 autorstwa o. Józefa Burdy OP napisane przez Jana Andrzeja Spieża OP i zamieszczone w „Naszej Przeszłości”, t. 93:2000, s. 289-340.

Podkamień to niewielka miejscowość na Podolu, należąca w okresie międzywojennym do powiatu Brody (15 km od tego miasteczka) w województwie tarnopolskim (około 50 km od tego miasta) w łacińskiej archidiecezji lwowskiej. Słynęła ona z klasztoru i kościoła dominikanów, którego początki późniejsza tradycja wiązała ze św. Jackiem i wspominała o rzekomych męczennikach, przeorze Urbanie i 12 braciach, którzy zginęli z rąk Tatarów w XIII wieku. W rzeczywistości pierwszym śladem starań o założenie tam klasztoru, jest zgoda kapituły prowincjalnej polskich dominikanów z roku 1478 na przyjęcie ofiarowanej tam przez Piotra z Cebrowa, kaplicy dla założenia przy niej klasztoru¹. Na stałe jednak osiedlili się tam na początku XVII w. na zaproszenie właściciela tego miejsca Baltazara Cetnera. Położony na wzgórzu klasztor, z czasem coraz bardziej rozbudowany, otoczony warownymi murami należał w XVIII w. w okresie swojej największej świetności do największych w Prowincji Ruskiej Zakonu. Przez pewien czas był nawet siedzibą studium teologii. W roku 1756 było w nim 37 ojców, w tym 13 studentów miejscowego studium, 19 braci studentów i 24 braci konwersów². Przede wszystkim był klasztor znanym sanktuarium gdzie znajdował się jeden z najwcześniej, bo już w roku 1727, koronowanych cudownych obrazów Matki Bożej.

Dominikanie prowadzili parafię obrządku łacińskiego obejmującą Podkamień oraz wsie i przysiółki: Bolesławów, Czernicę, Dudyn, Jaśniszcze, Kutyszcze, Maliniska Michałowka, Nakwasza, Niemiacz, Orzechowczyk, Palikrowy, Pańkowce, Popowce, Styberówkę, Tetylkowice i Wierzbowczyk. W 1936 r. na terenie łacińskiej parafii podkamieńskiej mieszkało 5388 katolików obrządku łacińskiego, 8730 obrządku greckiego, 1010 wyznawców judaizmu i 250 innych. Oprócz kościoła w Podkamieniu były jeszcze łacińskie kaplice w Jaśniszczach, Czernicy i Palikrowach, zaś w Podkamieniu siostry służebniczki NMP prowadziły przytułek. Na tym samym terenie istniały parafie greko-katolickie w Podkamieniu, Nakwaszy, Niemiaczu, Palikrowach, Pieniakach, Popowcach. W najbliższej okolicy, której dotyczy relacja ojca Burdy, była także parafia w Pieniakach z kaplicą filialną w Hucie Pieniackiej. Jako właściciel sporych posiadłości ziemskich, klasztor podkamieński sprawował jeszcze w okresie międzywojennym patronat nad parafią łacińską w Gołogórach i nad parafią greko-katolicką w Ponikwicy Małej³. Sanktuarium podkamieńskie przyciągało także wiernych obrządku greko-katolickiego, zwłaszcza od 1772 r., kiedy w wyniku rozbioru Polski, po stronie rosyjskiej znalazła się pobliska Ławra Poczajowska, rychło zresztą oddana mnichom prawosławnym.

Klasztor podkamieński, podobnie jak pięć innych z dawnej prowincji ruskiej, przetrwał okres kasat i rozbiorów, choć jedynie mury świadczyły o dawnej świetności. Zresztą i one były dotknięte zniszczeniami; przez całe dwudziestolecie nie zdołano usunąć zniszczeń z okresu wojny światowej-stąd owa ruina, którą wspomina relacja o. Burdy. Mimo trwających przez cały okres międzywojenny wysiłków powrotu do innych ośrodków w Polsce, w Archidiecezji Lwowskiej w czasie wybuchu II wojny światowej znajdowało się proporcjonalnie najwięcej, bo aż sześć klasztorów dominikańskich⁴. Także tam wraz z całym społeczeństwem dzielili trudny los, który przypadł im po wybuchu II wojny światowej i z nastaniem sowieckiej i niemieckiej okupacji. Najtragiczniejsze doświadczenia spadły na klasztory w Czortkowie i Podkamieniu. W Czortkowie w nocy z 1 na 2 lipca 1941 r. uciekający z miasta przed Niemcami enkawudziści zamordowali wszystkich dominikanów (czterech ojców, trzech braci i jednego tercjarza) przebywających w tamtejszym klasztorze. Wymordowano też wówczas wszystkich więźniów w tamtejszym więzieniu, Ukraińców i Polaków, zatrzymanych głównie z powodów politycznych⁵. Zupełnie inny charakter, czystek narodowych, miały wydarzenia w Podkamieniu i w okolicy na przedwiośniu 1944 r. Zginęło tam wówczas 345 osób.

W zbiorach Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w Krakowie zachowała się relacja o nich, którą niżej drukujemy. Autor tej relacji o. Józef (Kazimierz) Burda urodził się w miejscowości Swory, pow. Biała Podlaska, dnia 23 marca 1905 r. Ukończył seminarium nauczycielskie (1924 r.) i następnie cztery lata spędził w szkole Podchorążych w Berezie Kartuskiej. W roku 1928 podjął pracę nauczyciela, a w roku 1930 wstąpił do nowicjatu dominikanów w Krakowie, gdzie 6 sierpnia 1931 złożył pierwsze śluby zakonne. Święcenia kapłańskie otrzymał z rąk ks. bpa Eugeniusza Baziaka we Lwowie, dnia 29 czerwca 1936 r. Do 1939 r. pracował jako katecheta w Czortkowie, a po wybuchu wojny przebywał w Lublinie, Jarosławiu a wreszcie w Podkamieniu, dokąd udał się 4 listopada 1943 r. Tam właśnie był świadkiem opisywanych przez siebie wydarzeń. Po czasowym usunięciu się do Krzemieńca, gdzie zapadł na tyfus plamisty i ostatecznym wyjeździe do Lwowa, o czym też pisze w swojej relacji, został skierowany do Żółkwi, gdzie był ostatnim przeorem tamtejszego klasztoru, aż do wysiedlenia, które nastąpiło 29 czerwca 1946 r. Opuszczając wraz z innymi ojcami Żółkiew, zdołał wywieźć nie tylko część wyposażenia klasztoru i kościoła, ale także szczątki pochowanej tam fundatorki Teofili Sobieskiej i jej syna Marka (matki i brata króla Jana III), pochowane później w podziemiach kaplicy M. Bożej Różańcowej przy krakowskim kościele dominikanów⁶. P o przyjeździe do Polski został skierowany do klasztoru w Gdańsku. 26 października 1949 r. został aresztowany z powodu nieprawomyślnej treści kazań misyjnych głoszonych w kościele św. Michała w Warszawie i ponad trzy lata spędził w więzieniu; zwolniony przedterminowo powrócił do Gdańska, a potem przebywał w klasztorach w Poznaniu, Jarosławiu, Borku Starym – jako przełożony, w Gidlach i wreszcie w klasztorze św. Jacka w Warszawie. Tam zmarł 1 listopada 1978 r. Był cenionym misjonarzem i uznanym kaznodzieją. Na kapitule prowincjonalnej przyznano mu nawet ceniony wtedy tytuł kaznodziei generalnego. Ogłosił też kilka artykułów na łamach „Róży Duchownej ⁷”. Tekst wspomnienia ojca Burdy wydajemy na podstawie sporządzonego przez niego maszynopisu, oprawnego w płótno i włączonego do zespołu archiwalnego klasztoru w Podkamieniu sygn. Pk 169 (s. 1-35). Razem oprawiono także krótkie sprawozdanie o. Marka Krasa o ostatnich dniach istnienia i likwidacji klasztoru przez władze sowieckie 9 czerwca 1945 r. (osobna numeracja – s. 1-2), które także drukujemy, oraz sporządzone przez tegoż listy zamordowanych parafian (s. I-XIX). Wprawdzie autor podał datę zakończenia pisania tych wspomnień-12 grudnia 1944 r., jednak wersja ostateczna została chyba opracowana później. Wkrótce po opuszczeniu więzienia, autor prosił prowincjała, o. Bertranda Czyrnka⁸, o umożliwienie wyjazdu do Krakowa, gdzie w archiwum znajdują się jego skrypta o Podkamieniu, gdyż chciałby je poprawić, uzupełnić i przepisać na maszynie⁹. Rzeczywiście w spuściźnie autora zachowała się teczka z materiałami dotyczącymi tych wydarzeń. Zawiera ona brulion drukowanych przez nas wspomnień, w postaci liczącego 85 kart zeszytu formatu 21x25,3 pisany atramentem jednostronnie ręką o. Burdy, zatytułowany: Dzieje klasztoru OO. Dominikanów w Podkamieniu koło Brodów od dnia 5 listopada 1943 r. do dnia 2 sierpnia 1944 roku. Naniesione są tam liczne poprawki ołówkiem. Nie jest to chyba jednak tekst, który poprawiał o. Burda w 1953 r., lecz raczej jego pierwsza wersja, gdyż nie jest on popisany i nie zaznaczono na nim daty (12 grudnia 1944) i okoliczności jego napisania., jak to jest w przedstawionej przez nas wersji. Ponadto w teczce tej znalazło się napisane własnoręcznie wspomnienie o. Leona Podgórniego, lista zamordowanych i pisane w latach pięćdziesiątych zeznania kilku świadków wydarzeń. O. Józef, jak wynika z przedstawionej chronologii jego życia, znalazł się w Podkamieniu w momencie narastającego napięcia między Ukraińcami i Polakami, w obliczu zbliżającego się frontu. Trafił tam, nieświadom co go czeka, na własną prośbę, gdyż nie chciał podlegać nowemu przełożonemu w miejscu swego dotychczasowego pobytu w Jarosławiu. Ten krótki czas pobytu sprawił, że niezbyt dobrze był rozeznany w sytuacji politycznej, nie znał bliżej uczestników wydarzeń, o nazwiska niektórych z nich pytał później ojców, którzy byli tam dłużej. Jego wspomnienia są wspomnieniami duszpasterza i niedoszłej ofiary. Używa często określenia bandyci ukraińscy, które do dziś wielu razi, lecz w kontekście wspomnień służy ono do odróżnienia sprawców mordów, od ukraińskich mieszkańców Podkamienia i okolic, którzy byli zagubieni wobec panujących nastrojów i wydarzeń, z nimi się nie solidaryzowali, a nawet w wielu przypadkach ratowali Polaków, narażając siebie i swoje rodziny, jak to było i udziałem autora cytowanych przez nas wspomnień. Sądzimy, wydając te wspomnienia w zasadzie bez komentarza, że są ważnym świadectwem tamtych czasów, ale jednocześnie stanowią cenny materiał dla historyka tamtych czasów¹⁰, który także w połączeniu z innymi materiałami dotyczącymi Podkamienia, zachowywanymi w dominikańskim archiwum, pomoże lepiej zrozumieć skomplikowane stosunki między ludnością polską i ukraińską na tamtych ziemiach. Dotyczy to też czasów narastania konfliktu jeszcze w czasach austriackich.

Jan Andrzej Spież OP

¹ Acta Capitulorum Provinciae Poloniae Ordinis Praedicatorum, vol. I (1225-1260), ed. R. F. Madura, Roma 1972.

² Seris et ordo Conventu et Domorum Provincie Rusiae Sacri Orddinis Praedikatorum...Archiwum Generale OP w Rzymie

³ Schematismus Archidioecesis Leopoldiensis Ritus Latini, Leopoli 1936

⁴ Były to klasztory we Lwowie, Podkamieniu, Czortkowie, Żółkwi, Tarnopolu i Bohorodczanach

⁵ ADK Kronika OO. Dominikanów w Czortkowie, napisana przez o. Urbana Szeremeta OP.

⁶ Zob. J. T. Petrus, Kościoły i klasztory Żółkwi, Kraków 1994

⁷ Pomocą w napisaniu tego biogramu był własnoręcznie napisany życiorys i inne materiały z urzędu prowincjalskiego w ADK, a także spuścizna ojca Burdy tamże

⁸ O. Bertrand Czyrnek (1899-19770 był prowincjałem polskich dominikanów od 1950-1958 r

⁹ List pisany z Gdańska 14. VIII 1953 r.

¹⁰ Zostały ogłoszone drukiem w postaci samodzielnych wydawnictw dwa na poły wspomnieniowe opracowania: Z. Iłowski, S. Iłowski, Podkamień. Apokaliptyczne wzgórze Cz. A. Świętojański i A. M. Wiśniewski, Możemy wszystko przebaczyć, nie wolno nam niczego zapomnieć. Dzieje Podkamienia i okolic od maja 1943 r. do maja 1944 r.

Ciąg dalszy opracowania